Karina Groot juni 2020
Aleksandr Aleksandrovitsj Deineka, Kolchozenboerin op de fiets, 1935. Russisch Museum, St. Petersburg. Beeld
Een groen glooiend landschap domineert Kolchozenboerin op de fiets, een schilderij van Aleksandr Aleksandrovitsj Deineka (1899 – 1969). Dit groen laat me dromen van bedwelmende geuren van lariksen, sparren en dennen. De heiige lucht verraadt hitte. In de verte rijdt een blauwe truck eenzaam op een landweggetje. Een zandpad doorkruist verticaal de eindeloze bossen, akkers en velden. Onderaan markeren sneeuwwitte paaltjes een overgang naar een breder pad.
Op de voorgrond fietst een vrouw in een oranjerood jurkje. Onder de smalle fietsbanden van haar racefiets kraakt kurkdroog korrelig zand. Ze trapt rustig door, in gedachten verzonken.
De perfecte vrouw
Deze boerin verbeeldt het succes van de landbouwcollectivisatie in de Sovjet-Unie. Ze is een van de vele ‘perfecte’ vrouwen die je aantreft op schilderijen uit de jaren 1932 tot 1960, in de kunstgeschiedenis bekend als socialistisch realisme.
In deze kunststroming verbeeldden kunstenaars de idealen van de communistische regering waarin burgers leven in een paradijselijke toestand en kracht en levenslust uitstralen. Socialistisch-realistische schilders projecteerden deze utopie dikwijls op vrouwen. Zij toonden hen blakend van gezondheid, geëmancipeerd en toegewijd aan het gezin.
Deineka
Ook Deineka was zo’n kunstenaar die vrouwen, naar Sovjetnormen, voorstelde als volmaakt. Dit deed hij in een veel minder bombastische stijl dan zijn collega’s. Zij schilderden hun onderwerp vaak overdreven theatraal en luidruchtig. Daarentegen gebruikte Deineka in zijn schilderijen vernuftige picturale technieken, zoals de verfijnde vlakverdeling in Kolchozenboerin op de fiets.
Sterke propaganda
Sovjetkunstenaars verpakten de idealen van de staat in zulke overtuigende beelden dat de Sovjetburgers ze zeker zouden geloven. Deze idealistische beelden op de schilderijen werden bovendien keer op keer herhaald op, onder meer, koektrommels, wikkels van chocoladerepen, postzegels, posters in het klaslokaal en de sportclub. Miljoenen reproducties prentten de bevolking in dat de Sovjetburger een gelukzalige toekomst te wachten stond.
Aan deze dwingende herhaling van beelden tijdens de Sovjettijd ben ik nooit blootgesteld geweest. Ik woonde er immers niet. Toch heb ik als kunstliefhebber ontelbare keren naar Sovjetwerken gekeken. Zo heb ik alleen al de boerin op het schilderij Kolchozenboerin op de fiets wel duizendmaal in me opgenomen. Ik zag de vrouw bijvoorbeeld herhaaldelijk in de vaste collectie van het Russisch Museum in St. Petersburg.
Ze dook vervolgens op tijdens de tentoonstelling De Sovjet Mythe in het Drentsmuseum in Assen. Lang daarna bleef ze in haar oranjerode jurk indruk op me maken in de opengeslagen bijbehorende catalogus op mijn bureau.
Dan vergeet ik nog de ansichtkaart die ik in Assen kocht van het schilderij en die al sinds 2012 in de linkerbovenhoek van het prikbord in mijn werkkamer hangt. Elke keer als ik opsta van mijn bureau glijdt mijn blik over het volle figuur van de boerin en prikkelen de groene tinten en geurende naaldbomen mijn zintuigen.
Onbewust heeft zich zo een beeld van een geïdealiseerde versie van de Russische vrouw in mijn brein genesteld: vitaal, gelukzalig, zorgeloos.
Harde werkelijkheid
Deze inprenting besef ik goed wanneer ik huiver als ik op 8 mei 2020 in de Volkskrant lees dat mensenrechtenorganisaties schatten dat er in Rusland elke veertig minuten een vrouw overlijdt door geweld van haar partner.
Sinds een wetswijziging in 2017 is huiselijk geweld in Rusland geen misdrijf meer maar een overtreding. Hierop staat een geldboete tussen de zeventig en vierhonderd euro en de politie hoeft geen onderzoek in te stellen.
Gelukkig bekritiseren steeds meer jonge Russen deze wetswijziging. Ze hekelen de in Rusland heersende opvatting dat een vrouw het aan zichzelf te wijten heeft als ze klappen krijgt. Zo gaan ze op sociale media regelmatig de strijd aan met publieke personen die vrouwen de schuld geven van huiselijk geweld.
De boerin op het schilderij Kolchozenboerin op de fiets van Aleksandr Aleksandrovitsj Deineka, trapt rustig door op haar fiets, in gedachten verzonken. Ik vraag me ineens verontrust af waar ze over mijmert.
Cover: Aleksandr Aleksandrovitsj Deineka, Kolchozenboerin op de fiets, 1935. Russisch Museum, St. Petersburg. Beeld
