Karina Groot oktober 2021

Sarra Lebedeva, Meisje met de vlinder, 1936. Brons, 215x90x93. Tretjakov Galerie, Moskou. Beeld 

Sarra Lebedeva ontwierp Meisje met de vlinder (1936) voor een herstructureringsplan van Moskou, dat het aanleggen en verfraaien van plantsoenen en parken beoogde. Het twee meter hoge beeldhouwwerk (het origineel bestaat niet meer) werd geplaatst in het Gorki Park, midden in het centrum van de stad.

Broosheid
Hier aan de rechteroever van de Moskva nam de sculptuur de Moskoviet mee naar een intiem moment: met gespreide vingers van haar linkerhand en omhoog gekrulde tenen van haar rechtervoet hield een meisje zich muisstil om de vlinder te voelen die zojuist op de handpalm van haar rechterhand was neergestreken.

Kunsttheoreticus M.V. Alpatov zag in het beeld ‘een belichaming van de mogelijkheid van het zorgeloze menselijke geluk’. Lebedeva had het beloofde land van de Sovjetstaat gevangen in dit meisje dat met haar hele gestalte gefocust was op dit tere wonderlijke wezentje in haar hand. De ‘perfecte Sovjetmens’ had Lebedeva verbeeld in een jong meisje, en niet in een volwassen vrouw, zoals gebruikelijk was. Juist door een tiener te portretteren brak – ondanks haar afgetrainde stevige sportieve lijf – broosheid door.

Lebedeva werd geboren in 1892 in St Petersburg als vierde dochter in een rijke bankiersfamilie. Haar ouders vernoemden haar naar Sarah uit het Oude Testament als teken van protest tegen het antisemitistische bewind van het tsarenrijk.
Lebedeva kreeg tot haar veertiende onderwijs aan huis. Daarna volgde ze een opleiding aan de School voor de Aanmoediging van de Kunsten en studeerde ze kunst aan de school van Michael Bernstein in St Peterburg. Samen met haar familie bezocht ze tal van musea en galeries in Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk en Italië. Ze liet zich er vooral inspireren door beeldhouwers uit het Franse impressionisme en de vroege renaissance. In 1912 besloot Lebedeva zich te specialiseren in de beeldhouwkunst en volgde een opleiding bij de gerenommeerde beeldhouwer Leonid Sjervoed. Haar eerste werkervaring deed ze op bij de beeldhouwer V.V. Koeznetsov.
In 1915 trouwde ze met de grafisch ontwerper Vladimir Lebedev. Hij maakte vooral illustraties voor kinderboeken en aquarellen met naakten. Tien jaar later scheidde Lebedeva van hem, maar behield zijn naam.

Naakte figuren en portretbustes
De aquarellen van haar (ex)man inspireerden Lebedeva. Ze creëerde een groot aantal naakte vrouwen- en meisjesfiguren, onder meer Model met opgeheven armen (1928) en Meisje met een handdoek (1931). Deze verfijnde beelden werden echter nauwelijks getoond, omdat naakt in die tijd vrijwel verboden was. Haar bekendheid verwierf Lebedeva vooral met haar portretbustes. Bij deze werken had ze oog voor detail. Of zoals Lebedeva zelf formuleerde: ‘Ik kan er niet tegen iets niet perfect te krijgen’. Ze werkte zo natuurgetrouw en precies mogelijk, waarbij ze alleen haar vingertoppen gebruikte. Hiermee onderscheidde ze zich van bijvoorbeeld de expressieve beeldbouwer Anna Goloebkina, die juist met de hele hand werkte.

Naast de vele portretbustes van schrijvers en kunstenaars (waaronder Vsevolod Ivanov (1925), Vladimir Tatlin (1943) en collega-beeldhouwer Vera Moechina (1939)), ontwierp Lebedeva bustes van prominente leiders, waaronder de Sovjetdiplomaat Leonid Krasin (1924) en Feliks Dzerzjinski (1925), oprichter van de eerste bolsjewistische geheime dienst. Ze verbeeldde ook idealistische sovjetfiguren, waaraan het volk zich diende te spiegelen. Voorbeelden hiervan zijn Rode vloot schokwerker, Vlasov (1931) en het hierboven beschreven Meisje met de vlinder (1936).

Lebedeva nam deel aan diverse tentoonstellingen in binnen- en buitenland. Ze speelde een belangrijke rol in de Vereniging van Russische beeldhouwers (ORS), waarmee ze drie tentoonstellingen in Rusland organiseerde (1926, 1929, 1931). Ze exposeerde tijdens de Venetië Biënnale (1928) en kreeg een eervolle overzichtstentoonstelling van haar werk in het Staatsmuseum voor moderne westerse kunst in Moskou (1941).

‘Ideologische fouten’
Hoewel Lebedeva in 1945 de titel ‘Geëerd kunstenaar van de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek’ ontving, ging het grote sovjetsucces aan haar voorbij. De meeste van haar ontwerpen voor monumenten werden namelijk niet uitgevoerd. Stalins regime verweet Lebedeva’s werk regelmatig ‘formalisme’, beoordeelde het als onvoldoende ‘heroïsch’ en betichtte het van allerlei andere ideologische ‘fouten’.

Meisje met de vlinder was Lebedeva’s dierbaarste werk. Misschien omdat het vederlichte vlindertje haar herinnerde aan de sovjetbelofte van zorgeloos geluk. Zeer tegen haar zin werd het oorspronkelijke ontwerp uitgevoerd in cement. Pas in 1968, een jaar na haar dood, werd de sculptuur in het door haar geliefde brons gegoten en opgenomen in de collectie van de Tretjakov Galerie in Moskou.

Sarra Lebedeva aan het werk. Still van televisieuitzending van ВЕСТИ, РОССИЯ 1.

Cover: Lebedeva in haar atelier. Beeld