Karina Groot augustus 2020
Natalja Danko, Bespreking van het Project van de Sovjetgrondwet, 1937. Russisch Museum, St.Petersburg. Beeld
Sovjetkunst verzamelen is hipper dan ooit. Onlangs verkocht Sotheby’s in Londen een variant van het object Bespreking van het Project van de Sovjetgrondwet voor ongeveer 20.000 euro. Wat krijg je voor dat geld?
Inktpot
Sotheby’s variant is gemaakt naar een ontwerp van Bespreking van het Project van de Sovjetgrondwet, een porseleinen inktpot uit 1937 van Natalja Danko (1892 – 1942). De inktpot verbeeldt een tafereel van Oezbeekse mannen en vrouwen die met elkaar een Sovjetgrondwet bespreken. Ze zitten op een tapijt rond schalen fruit (die de openingen van de inktpot afdekken). De aanwezigen gebaren toegewijd en luisteren ontspannen. Een kind rust in de schoot van een jonge vrouw.
De bespreking oogt harmonieus. Wat je niet ziet is dat achter dit object een ingewikkelde nationaliteitenpolitiek en uiterst pijnlijke kwesties schuilgaan.
Nationaliteiten
De communistische regering van de Sovjet-Unie had een paradijselijke staat voor ogen waarin nationaliteiten gelukkig, vreedzaam en gelijkwaardig in voorspoed zouden samenleven. Dit was nogal een opgave voor een staat die vijftien Socialistische Sovjetrepublieken omvatte en waarbij één van die republieken, de Russische Federatieve Sovjetrepubliek, ook nog eens eenentwintig deelrepublieken telde. Bij de oprichting van de Sovjet-Unie in 1922 brachten al deze republieken en deelrepublieken vanzelfsprekend hun eigen geschiedenis, cultuur en religie mee.
Politiek
Om de gedroomde Sovjetstaat te realiseren voerde Stalin grootscheepse industrialisatieprogramma’s door, verplichtte hij de verschillende volken in één gezamenlijke taal te spreken (Russisch) en definieerde hij vijanden. Binnen de Sovjet-Unie waren dit tegenstanders van zijn ideologie en in het buitenland waren dat het kapitalistische westen en het fascistische Duitsland.
Ook gebruikte Stalin kunst als propaganda in zijn nationaliteitenpolitiek. Vanaf 1932 dicteerde hij hiertoe het socialistisch realisme als officiële stijl: kunstenaars verbeeldden de socialistisch boodschap in een nationalistische vorm. De juiste balans vinden tussen boodschap en vorm lag uiterst gevoelig. De machthebbers interpreteerden de kunst al snel als landverraad of ze vreesden protesten van de mensen die zichzelf onjuist zouden zien afgebeeld.
Miljoenen reproducties
De staat fabriceerde miljoenen reproducties van kunstwerken, vooral schilderijen. Ze drukte ze af in schoolboeken en op posters die prijkten op prominente plekken in dorpen en steden. Ook werden jaarlijks zogenaamde ‘Tentoonstellingen van Nationaliteiten van de Sovjet-Unie’ georganiseerd in Moskou.
Zo zag het volk idyllische landschappen, glimlachende mannen en vrouwen in traditionele kostuums, die vreedzaam samenleefden. De mensen aanschouwden de geweldige vooruitgang die de staat zogenaamd boekte in onderwijs, wetenschap, techniek en industrie.
Natalja Danko
Kunstenaar Danko was zo’n Sovjetkunstenaar die in haar werk de socialistische boodschap verbeeldde in een nationalistische vorm. Ze studeerde kunst en industrieel design in Moskou en werkte voornamelijk in de Lomonosov Porselein Fabriek in St. Petersburg.
‘Wereld van de Kunst’
Danko’s leermeesters waren Vasili Koeznetsov en Jevgeni Lanseré van de kunstenaarsgroep ‘Wereld van de Kunst’ (‘Мир Исскуство’), die rond 1890 ontstond. Deze groep blies de Tsaristisch Russische kunstwereld nieuw leven in met een gelijknamig tijdschrift en vernieuwingen in de beeldende kunst, grafische ontwerpen en theaterdesign. De kunstenaars wilden schoonheid tonen. Inspiratie vonden zij in de volkskunst, de art nouveau, de kunst uit het zeventiende-eeuwse Frankijk van Louis XIV en het achttiende-eeuwse Rusland van Catherina II en Paul I. De beweging was ook verantwoordelijk voor een opleving van de populariteit van elegante achttiende-eeuwse porseleinen figuren.
Revolutionair
Toen Danko later buiten deze groep nieuwe technieken leerde en kennis maakte met beeldhouwwerken uit de Tsaristisch Russische volkskunst ging ze zich, revolutionair in hart en nieren, richten op het uitbeelden van het ‘gewone’ volk. In deze fase ontwierp ze de inktpot met bijbehorende onderdelen. Dit deed ze in opdracht van de staat ter gelegenheid van de viering van de uitvaardiging van een Sovjetwet in Oezbekistan in 1936.
‘Fake news’
Danko’s object Bespreking van het Project van de Sovjetgrondwet suggereert dat de nationaliteiten in de Sovjet-Unie democratisch meedachten en participeerden in de voorbereiding van Sovjetwetten. Deze suggestie bevat echter alles behalve de waarheid. Slechts een kleine groep bestuurders in Moskou in de Russische Sovjetrepubliek had de macht. Inwoners uit de andere republieken hadden geen enkele invloed.
Massale zuivering
Daarnaast herinnert 1937, het jaar waarin Danko de schrijfset maakte, aan een ontluisterende werkelijkheid. In dat jaar gaf Stalin bevel tot massale zuivering van de Sovjetsamenleving. Hij zag een oorlog opdoemen en wilde preventief zijn tegenstanders binnen de Sovjet-Unie opruimen. Deze ‘Grote Terreur’ duurde ruim een jaar. Ongeveer anderhalf miljoen mensen werden gearresteerd en 700.000 burgers werden ter dood veroordeeld.
Het idyllische Oezbeekse tafereel op de inktpot heeft in werkelijkheid dus nooit plaatsgevonden en in het jaar waarop het werk is gemaakt zijn de ergste misdaden begaan. De boodschap die Stalin verkondigt was fake. Zou het fair zijn als galeries en veilinghuizen hun hippe klanten informeren over de feiten die de Sovjetkunst verhult?
Cover: Natalja Danko, Bespreking van het Project van de Sovjetgrondwet, 1937. Russisch Museum, St. Petersburg. Beeld
