Karina Groot januari 2020

Semjon Tsjoejkov, Een dochter van Sovjet-Kirgizië, 1948. Tretjakov Galerie, Moskou.  Beeld 

Een Aziatisch meisje kijkt met gesloten lippen voor zich uit. Haar ronde wangen gloeien. De ochtendzon tekent donkere schaduwen op haar rechte figuur, gehuld in een wit katoenen jurk, een blauw fluwelen vestje en een lichtrood sjaaltje. Ze heeft haar mouwen losjes opgerold. Eén arm omklemt een stapeltje boeken. Zacht zalmroze, olijfgroen en okergeel kleuren het landschap. Een paar geiten grazen in het gras. Heel vaag in de verte glooien contouren van gebergte onder een grijsblauwe lucht.

Vrijwel alle Sovjetburgers kenden dit meisje op het olieverfschilderij Een dochter van Sovjet-Kirgizië van Semjon Tsjoejkov (1902 – 1980). Zij vertegenwoordigde voor hen Sovjet-Kirgizië of kunst uit de Centraal-Aziatische Sovjetrepublieken. Hoe kon de kunstenaar met dit werk de aandacht vangen en de percepties veranderen van zo’n groot publiek?

Socialistisch realisme
Het was 1948 toen Tsjoejkov het werk schilderde. In die tijd bestuurde Josef Stalin (1878 – 1953) de Sovjet-Unie en dicteerde één stijl voor de kunst: het socialistisch realisme, waarin kunstenaars de Sovjetmaatschappij idealiseerden of de paradijselijke toekomst uitbeeldden, die de machthebbers nastreefden.
Belangrijke thema’s hierin waren het platteland, de vriendschap tussen de volkeren van de Sovjet-Unie, de industrie, de sport, het gelukkige gezin, het onderwijs, kinderen, het nieuwe vrouwbeeld en niet te vergeten – de leiders van de nieuwe Sovjetstaat.

Tsjoejkov meende dat hij een belangrijke taak had in de revolutionaire omwenteling die de Staat voor ogen had. Regelmatig presenteerde hij zich als een man die pal achter de opgelegde idealen stond. Zo schrijft hij in een catalogus bij zijn tentoonstelling ‘Kyrgyz Kolkhoz Suite’ in Moskou: ‘Ik wil als Sovjetkunstenaar het publiek bemoedigen en stimuleren om een stralende toekomst te bouwen. Ik wil het Sovjet-Kirgizië dichter bij alle inwoners van de Sovjet-Unie brengen, opdat zij hem waarderen en lief hebben’.

De schilder werd geboren in Kirgizië. Hij studeerde in Moskou aan de Vkhutein, de hogeschool voor kunst en techniek en kreeg er les van Robert Falk en andere prominente avant-garde kunstenaars van de vroeg-twintigste eeuw. Deze kunstenaars associeerden zich met het nieuwe gedachtegoed van de Russische Revolutie en maakten abstracte kunst met geometrische vormen in primaire kleuren.
Stalin zag er niets in. Hij was van mening dat deze kunst nooit populair zou worden onder de boeren en de arbeiders voor wie de Sovjet-Unie was gesticht. Elke associatie met deze avant-gardistische kunststroming werd daarom extreem gevaarlijk voor de reputatie en loopbaan van kunstenaars.
Tsjoejkov verkondigde dan ook herhaaldelijk dat hij op de Vkhutein vrijwel niets had geleerd. Toch zijn in het schilderij Een dochter van Sovjet-Kirgizië wel degelijk sporen van de avant-gardistische kunststroming aanwezig, zoals de primaire kleuren rood, blauw en geel in respectievelijk het sjaaltje en vestje van het meisje en de steppe op de achtergrond.

Stalin-Prijs en belangrijke staatsthema’s
Deze details ontgingen Stalin kennelijk. Hij was erg gecharmeerd van het schilderij. Zo zeer zelfs, dat hij het werk de hoogste waardering voor de kunsten toekende: de Stalin-Prijs. Stalin was uiterst tevreden over de manier waarop Tsjoejkov een aantal voor de Staat belangrijke onderwerpen had verbeeld. Voor de argeloze kijker oogde het schilderij dan misschien a-politiek, maar Stalin herkende er heel duidelijk enkele van zijn speerpunten in: de idealisering van het platteland, de vriendschap tussen de volkeren van de Sovjet-Unie, het onderwijs, de jeugd en het nieuwe vrouwbeeld.

Zo waardeerde hij de verbeelding van het platteland van Sovjet-Kirgizië als een idyllisch en vredig landschap in zachte pasteltinten. Het publiek moest erin zien hoe achter het meisje een nomadische (achterlijk) verleden ligt in een lege horizon en een heldere (sovjet)toekomst haar tegemoet schijnt.

Het Aziatisch uiterlijk van het meisje accentueerde voor hem een verbond tussen Sovjet-Kirgizië en Sovjet-Rusland. Haar gezicht is rond. Haar hele rechte houding en uitdrukking tonen gezondheid en kracht. Ze stelt een door de Sovjetstaat (lees Sovjet-Russische Staat) goed gevoed Kirgizisch meisje voor, dat onderwijs volgt en hiervoor kleding draagt in de kleuren van de Russische vlag. Bovendien is het sjaaltje om haar hoofd communistisch rood.

Stalin zag in het meisje een kind. In de naoorlogse Sovjettijd vond hij het belangrijk dat een kunstenaar de jeugd romantiseerde. Het afbeelden van kinderen en jongeren bood het volk geruststelling, hoop en toekomst. Dit was hard nodig. Tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog (1941 – 1945) was immers een hele generatie jonge mannen en vrouwen gesneuveld.

Het kwam Stalin heel goed uit dat het meisje niet alleen een kind, maar ook een jonge vrouw kon voorstellen. Een jonge vrouw was in de Sovjet-Unie geëmancipeerd en gelijkwaardig. Haar bijdrage aan een welvarende toekomst moest worden geprezen. Net als de man, werkte de vrouw op het land en in de industrie. Ook nam ze deel aan militaire operaties.

Verspreiding over de gehele Sovjet-Unie
Het schilderij staat dus bol van voor de Sovjetstaat belangrijke thema’s. Een van de grootste musea van Rusland, de Tretjakov Galerie in Moskou, nam het iconische werk op in haar collectie. Veel belangrijker voor de populariteit van het beeld was Stalins opdracht tot het uitgeven van ontelbare reproducties en het afdrukken van het werk in een schoolboek, dat werd verspreid over de gehele Sovjet-Unie. Zo kregen Sovjetburgers het meisje in de steppe van Kirgizië veelvuldig onder ogen.

Het succes van Tsjoejkov met het werk Een dochter van Sovjet-Kirgizië was dus te danken aan een combinatie van zijn talent en toewijding aan de idealen van de Staat enerzijds en een hem zeer goedgezind machtig Sovjetapparaat anderzijds.

Pijnlijk realiteit
Vrijwel elke Sovjetburger voelde jarenlang de wangen van het Aziatische meisje op het schilderij gloeien. Inwoners wentelden zich eindeloos in het zacht zalmroze, olijfgroen en okergeel van het landschap en droomden weg bij de lege horizon. Zij gingen immers een paradijselijke (Sovjet)toekomst tegemoet.

Er was wel een probleem: de onderwerpen die Tsjoejkov en ook andere Sovjetkunstenaars zo prachtig verbeeldden, klopten in de verste verte niet met de werkelijke situatie in het land. Het idyllische beeld dat Tsjoejkov van Sovjet-Kirgizië had gegeven verborg een pijnlijk realiteit.

Na de dood van Stalin kwam de bevolking achter de waarheid van zijn totalitaire regime. Informatie over massale repressies, concentratiekampen in de Goelag en miljoenen vermoorde en gemartelde Sovjetburgers bracht de Sovjetsamenleving in shock. De utopische droom spatte uiteen.

Cover: Semjon Tsjoejkov, Een dochter van Sovjet-Kirgizië, 1948. Tretjakov Galerie, Moskou. Beeld