Karina Groot april 2019
Mannenfiguur met muts en haak met zoomorfische afwerking, 9e eeuw. Beeld Исто́рия ру́сского иску́сства в 22 томах; Том 1. (2007). Москва: Северный Паломник. Стр.57
De oude man links slaat zijn ogen neer en zwijgt. Zijn mondhoeken hangen breed over zijn lange kin. De kop rechts kijkt alert, geschrokken. Zijn bek schuimt. De man ruikt muf, het dier een beetje zuur. Toch fleuren ze me op.
Deze twee wonderlijke figuren zijn afkomstig uit de prehistorie, maar wat betekenen ze?
Staraja Ladoga
Zowel de houten mannenfiguur met muts als de haak met zoomorfische afbeelding zijn gevonden in Staraja Ladoga in Rusland. Volgens de kroniek van de Kievse monnik Nestor was deze plaats in 862 de ‘hoofdstad’ van het noorden, bestuurd door Rjoerik, leider van de Varjagen en stichter van de dynastie die over Rusland ging regeren. Staraja Ladoga was een belangrijke handelspost, dat allerlei waterwegen met Byzantium, het Europese westen en het Arabische oosten verbond. Er werden daarom attributen gemaakt die mee konden op handelsmissie.
Goden en geesten
Onder deze voorwerpen bevonden zich de man met muts en de haak met de dierenkop. Archeologen stelden vast dat ze uit de negende eeuw stammen en dat ze rituele objecten moeten zijn geweest waarin een god of geest zou schuilgaan in de gedaante van respectievelijk een mens en een dier. Naar welke god of geest deze objecten verwezen? Niemand weet het.
Wel is bekend dat de twee figuren typisch Slavisch zijn. Voordat Rusland in 988 het Byzantijnse, Oosters-christelijke geloof had aanvaard, geloofden Slaven namelijk eeuwenlang in goden en geesten. Deze beschermden mensen, behoedden hun land en vee en schonken vruchtbaarheid. De Slaven zagen deze goden en geesten in mensen, overledenen, dieren en zelfs in stenen, planten, bergen, rivieren, onweer, hagel en storm. De Slaven eerden al deze goden en geesten, bijvoorbeeld door ze als een mens of dier af te beelden op rituele attributen. De voorwerpen zijn doorgaans uiterst eenvoudig. Heel soms zijn ze van brons, zilver of goud, maar veel vaker van steen, metaal of hout.
Ontelbare stammen en volken
Deze Slavische vondsten zijn zeldzaam. In het grote gebied dat nu Centraal- en Oost-Europa is, vonden archeologen vele gebruiksvoorwerpen, rituele objecten, gereedschappen, sieraden en decoraties uit de prehistorie, maar deze duidden zij in de meeste gevallen niet als Slavisch. Archeologen herkenden namelijk in deze voorwerpen handwerktechnieken, motieven en patronen van bijvoorbeeld de Germanen, Finnen, Pruisen, Arabieren, Grieken, Scythen, Sarmaten, Hunnen, Avaren, Petsjegenen, Magyaren en Chazaren. Met al deze stammen en volken dreven de Slaven lange tijd handel of voerden ze bloedige oorlogen.
Dankzij die monnik uit Kiev en het werk van vele archeologen weet ik iets meer over die twee raadselachtige houten figuren. Met een glimlach kijk ik naar de oude wijze man en de waakzame dierenkop. Ik mijmer over de goden of geesten die in ze schuil zouden gaan. Ze dwalen vast nog ergens rond over de uitgestrekte vlakten van Staraja Ladoga om zo nu en dan schoorvoetend hun innemende houten koppen te laten zien.
Cover: Mannenfiguur met muts en haak met zoomorfische afwerking, 9e eeuw. Beeld Исто́рия ру́сского иску́сства в 22 томах; Том 1. (2007). Москва: Северный Паломник. Стр.57
