Karina Groot december 2018
A.R. Rodchenko, Sjoechov toren, 1929. Beeld
Gehaast loop ik metrostation Shabalovskaya uit. Ik volg de route die moet leiden naar de toren van Sjoechov. Ik zie het puntje van de toren in de verte achter bomen en flatgebouwen. Met een grote glimlach op mijn gezicht versnel ik mijn pas. Ik wil dichtbij komen, de toren aanraken. Ik loop een straat in naar links, dan weer terug naar rechts. Beveiligers van een overheidsgebouw waarachter de toren staat, houden me tegen. Ik kijk door gammel hekwerk en roestig prikkeldraad en zie een meesterwerk, origineel, puur – maar ook verpauperd, schraal.
Als donkergrijze wolken zich verzamelen boven mijn hoofd en ik de eerste kleine spatjes voel, loop ik naar een café in de buurt. Binnen is alles knalblauw. Ik kies een tafel aan het raam. Nadat een bebaarde barista mij een geurende latte heeft geserveerd, tuur ik naar buiten. Het regent hard en ik zie de toren verdwijnen in zware donkere wolken. Hoeveel regenbuien heeft deze toren al moeten trotseren gedurende de afgelopen (bijna) honderd jaar? Ik heb zojuist gezien hoe het Russische klimaat met zijn strenge vorst, dikke pakken sneeuw en gure wind de constructie ernstig hebben aangetast. De stalen buizen oogden bruin en ruw van de roest. Bouten, moeren en scharnieren zagen gammel en geel en groen van de corrosie.
Een geniaal ontwerp
De geschiedenis van de toren begint in 1919 toen Lenin het plan opvatte om een radiotoren in Moskou te laten bouwen. Hij wilde via deze radiotoren de stem van het communisme over de hele wereld gaan verkondigen. Voor de bouw van een toren met zo’n belangrijke functie koos hij de geniale architect en ingenieur Vladimir Grigorjevitsj Sjoechov (1853 – 1939). Zijn ontwerp voor de radiotoren zou later als het eerste werk van de Russische avant-garde architectuur worden beschouwd.
De radiotoren zou aanvankelijk een hoogte van driehonderdvijftig meter krijgen, flink hoger dan de Eiffeltoren. Door tekorten aan staal werd de toren slechts honderdvijftig meter hoog. Hij kreeg de vorm van een omgekeerd ijshoorntje, ofwel een hyperbolische vorm in lengterichting. De open structuur bestaat uit stalen buizen die elkaar diagonaal kruisen. Vladimir Sjoechov beoogde met deze hyperbolische vorm en open structuur stevigheid en sterkte. Zo vangt een open structuur een minimale hoeveelheid wind.
Bij de bouw in 1922 maakten de bouwvakkers gebruik van een nieuwe telescopische hefmethode. Hiermee schoven ze de stalen buizen in en uit elkaar. Zo hadden ze geen steigers of kraanwagens nodig, wat om ideologische redenen ook gunstig was, omdat het verkeer zo niet gehinderd werd door ingewikkelde stellages of bouwverkeer. Mensen zouden anders gestoord worden in hun arbeidsproces dat nu net zo’n belangrijke pijler was in de communistische ideologie.
Symbool van een nieuw tijdperk
Dat ik nu vanuit het raam van dit café het puntje van de toren van Sjoechov kan zien is gevolg van Lenins besluit om deze Sjabalovka-wijk als locatie te kiezen voor het avant-gardistische bouwwerk. De wijk lag relatief hoog en was daarom ideaal voor de bouw van de toren. Toen de toren af was verkoos Lenin deze wijk overigens tot eerste voorbeeld van ‘Het Rode Moskou’. In 1927 kwam er in de straat tegenover de radiotoren het eerste grote wooncomplex volgens de idealistische communistische visie voor de sovjet-mens.
Je kunt het je nauwelijks voorstellen als je de schrale roestige structuur nu ziet, maar bijna honderd jaar geleden werd de toren van Sjoechov het symbool van een nieuw tijdperk. De opkomst van het communisme in Rusland viel samen met de opkomst van elektriciteit. Lenin initieerde direct na de oktoberrevolutie een ambitieus elektrificatieprogramma. De Sovjetpropaganda koppelde de komst van elektriciteit handig aan de zegeningen van het communisme. Lenin bracht met elektriciteit vooruitgang en welvaart naar het proletariaat, zelfs in de verste uithoeken van het land. Door de komst van elektriciteit kon de radiotoren vanuit Moskou de hele wereld bereiken. Deze ontwikkelingen maakten grote indruk op de mensen uit die tijd.
Er ontstond zelfs een soort radio-fetisjisme! De opwinding over de ontwikkelingen in de wetenschap vertaalde zich in verering van de radiotoren. Overal dook het avant-gardistisch bouwwerk op. Hij dook op als achtergrond bij televisieprogramma’s. Ook op propagandaposters verscheen hij. Grote avant-garde kunstenaars zagen het bouwwerk van Sjoechov als hoofdonderwerp van hun werk. Zo fotografeerde Alexandr Rodchenko de toren vanuit originele perspectieven. En de dichter Vladimir Majakovski schreef: ‘Er is geen kracht die de toren omver kan werpen en de proletarier kan verhinderen de hemel te bereiken’.
Dreiging
Opeens hoor ik weer het doffe geluid van het malen van de koffiebonen in dit knalblauwe café. Ik bestel nog een kop koffie en een paddenstoelenrisotto, die met handgeschreven hanenpoten wordt aangeprezen op een schoolbord aan de muur. In de regennevel laat de Sjoechov toren zich nu schoorvoetend zien.
Hoe waardevol is het dat de toren van Sjoechov er nog steeds staat, maar hoe wrang is het dat tot op de dag van vandaag afbraak, verplaatsing en roest hem bedreigen? De Russische overheden en investeerders sluiten hun ogen en oren voor de geschiedenis en het unieke ontwerp van de radiotoren. Ze voelen geen greintje enthousiasme. Hoe kan het dat in Parijs de Eiffeltoren wordt vertroeteld, terwijl in Moskou de toren van Sjoechov, het eerste meesterwerk van de avant-garde architectuur uit Tsaristisch Rusland en de Sovjet-Unie, zo genadeloos wordt verwaarloosd?
ASNOVA architecten, Chavsko-Sjabolovsky wooncomplex, 1927 – 1930. Beeld
Bouw Sjoechov toren. Beeld
Sovjetpropagandaposter, 1925. Beeld
Cover: A.R. Rodchenko, Sjoechov toren, 1929. Beeld
